Historia

Karol Lanckoroński

Karol z Brzezia hr. Lanckoroński, ur. 4 listopada 1848 w Wiedniu, zm. tamże 15 lipca 1933 (pochowany w rodzinnym grobowcu na cmentarzu Hietzing w Wiedniu).

Pochodził z polskiej rodziny arystokratycznej herbu Zadora, której korzenie sięgały XII w. Jego ojciec, hr. Kazimierz Wincenty (1802-1874), urodzony w Wiedniu, syn hr. Antoniego Józefa (1763-1830) i Ludwiki z Rzewuskich (1776-1839), był tajnym radcą dworu i podkomorzym. W 1843 r. poślubił Leonię Wandę Potocką (1821-1893), córkę Leona (1790-1860) i Elżbiety z hr. Gołowinów (1801-1867). Po śmierci Kazimierza Lanckorońskiego, matka Karola poślubiła w 1875 r. w Paryżu Karola hr. Vitzthum von Eckstädt (1819-1895), i zamieszkała w stolicy Francji.

W latach 1857-1858 uczęszczał do Szkoły Głównej (Hauptschule) Michaela Zollera i Franza Aloysa Bernarda w Wiedniu. Od 1858 r. pobierał też lekcje rysunku u wiedeńskiego malarza-orientalisty Carla Leopolda Müllera (1834-1892). W latach 1859-1866 był uczniem Schottengymnasium – elitarnej szkoły o profilu klasycznym. 12 lipca 1866 r. uzyskał tam świadectwo maturalne, a 13 grudnia tego roku zapisał się na wydział prawa uniwersytetu wiedeńskiego. Studia ukończył z dyplomem doktora obojga praw, uzyskanym w 1873 r. „Kilka lat studiów” spędził – jak sam wspominał w 1928 r. – w Paryżu i Londynie. Na jego rozwój intelektualny znaczny wpływ miał Wilhelm von Hartel (1839-1907), filolog klasyczny, późniejszy minister oświaty w rządzie Austro-Węgier. Drugą osobowością, która niewątpliwie oddziałała na profil wykształcenia i zainteresowania Lanckorońskiego był Adolf Exner (1841-1894), profesor prawa rzymskiego. Zainteresowanie teatrem wpoił mu zapewne stryj hr. Karol Michał (1799-1863), w latach 1856-1863 wielki podkomorzy, sprawujący nadzór nad cesarskimi zbiorami sztuki, wybitny znawca i miłośnik teatru, wieloletni dyrektor wiedeńskich teatrów dworskich.

Karol Lanckoroński w kontuszu, fotografia, zapewne wzór do obrazu Kazimierza Pochwalskiego, ok. 1919

W styczniu 1874 r. Lanckoroński wyjechał w dłuższą podróż do Włoch, w tym samym roku odbył podróż do Grecji, a w roku następnym – od stycznia do kwietnia – przemierzył cały Półwysep Apeniński. Corocznie spędzał w Italii kilka tygodni. W 1875 r. wybrał się do Hiszpanii, którą zwiedzał z Hansem Makartem, a z końcem roku, w towarzystwie tegoż artysty, wyjechał do Egiptu. W 1877 r. podróżował do Palestyny i Syrii. W czerwcu 1887 r. udał się – przez Hamburg – do Anglii, Danii i Szwecji. W 1882 r. rozpoczął trwającą cztery kolejne lata penetrację Azji Mniejszej. Pierwszą naukową ekspedycją archeologiczną, w której wziął udział, a którą także wspomógł finansowo, była wyprawa badawcza na tereny Licji w 1882 r., kierowana przez austriackiego archeologa Ottona Benndorfa (1838-1907). W październiku 1882 r. udał się z Rodos do Adalii (dzisiejsza Antalya), w towarzystwie m.in. antropologa i etnografa Felixa Luschana (1854-1924) i austriackiego malarza Leopolda Bary (1846-1911). W marcu 1883 r. zwiedził Cylicję, był ponownie w Antalyi. Rok później wybrał się w dwutygodniową podróż po południowej Francji. We wrześniu 1884 r. rozpoczęła się, zorganizowana i sfinansowana przez Lanckorońskiego, wyprawa archeologiczna na tereny Anatolii, w której wzięli udział profesorowie: Felix Luschan, Marian Sokołowski (1839-1911), George Niemann (1841-1912), Eugen Petersen (1836-1919), Wilhelm von Hartel, dwóch fotografów: Moritz Hartel i Johann Georg Wasmuth oraz malarz Jacek Malczewski, z którym połączyła hrabiego wieloletnia przyjaźń i mecenat. Wyniki przeprowadzonych wówczas prac inwentaryzacyjnych opublikowano w wydanym w trzech językach: niemieckim, francuskim i polskim dwutomowym dziele „Miasta Pamfilii i Pizydii” (Städte Pamphyliens und Pisidiens. UnterMitwirkung von G. Niemann und E. Petersen, herausgegeben von Karl Grafen Lanckoroński, t. I: Pamphylien, Wien 1890, t. II: Pisidien, Wien 1892; wersja polska: Miasta Pamfilii i Pizydii, t. I, przeł. M. Sokołowski, Kraków 1890, t. II przeł.M. Ćwikliński i P. Bieńkowski, Kraków 1896; wersja francuska: Les Villes de la Pamphylie et de la Pisidie, przeł. M. Colardeau, t. I, Paris 1890, t. II: Pisidien, Wien 1892; wersja polska: Miasta Pamfilii i Pizydii, t. I, przeł. M. Sokołowski, Kraków 1890, t. II przeł.M. Ćwikliński i P. Bieńkowski, Kraków 1896; wersja francuska: Les Villes de la Pamphylie et de la Pisidie, przeł. M. Colardeau, t. I, Paris 1890, t. II, Paris 1893). Badania archeologiczne lat 1882-1884 przyniosły Lanckorońskiemu międzynarodową sławę – został członkiem niemieckiego i austriackiego Instytutu Archeologicznego, w r. 1891 – Akademii Umiejętności w Krakowie, w r. 1893 – członkiem-korespondentem Akademie der Wissenschaften w Wiedniu. 25 marca 1907 r. otrzymał doktorat honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego; tytuł ten nadał mu również uniwersytet w Berlinie. Sławę badacza i znawcy starożytności ugruntowały sfinansowane przez niego prace nad restauracją katedry w Akwilei, prowadzone przez George’a Niemanna i Heinricha Swobodę (1861-1929), uwieńczone monumentalnym wydawnictwem Der Dom zu Aquileia. Sein Bau und seine Geschichte. Unter Mitwirkung von Georg Niemann und Heinrich Swoboda, herausgegeben von Karl Grafen Lanckoroński, Wien 1906.

W grudniu 1888 r. Lanckoroński udał się w podróż dookoła świata. Z Marsylii wyruszył do Colombo na Cejlonie, stamtąd w głąb Indii, do granicy z Afganistanem, potem wzdłuż łańcucha Himalajów do Kalkuty i Darjeeling, następnie do Singapuru, Hongkongu, Kantonu i na wyspy Japonii. 24 czerwca 1889 r. wypłynął z Jokohamy do San Francisco, i w ciągu miesiąca przejechał koleją Stany Zjednoczone z zachodu na wschód. W sierpnia 1889 r. dotarł do Southampton, a stamtąd do Londynu i Wiednia. Swoje wrażenia z podróży spisał w książce Naokoło Ziemi. Wrażenia i poglądy, wyd. w języku niemieckim (1890 r.) i polskim (1893 r.). W 1891 r., razem z rzeźbiarzem Casparem Zumbuschem (1830-1915), był na Korfu i w Albanii. Latem 1912 r. odbył, wraz z synem Antonim, podróż przez Berlin i Hamburg do Glasgow i Edynburga, a potem na Islandię; w maju 1929 r. wybrał się z córką Karoliną do Hiszpanii i Portugalii. Była to najprawdopodobniej jego ostatnia daleka podróż.

Elewacja pałacu w Rozdole z łącznikiem do oficyny – widok z prawej strony

Od 1874 r., tj. od śmierci ojca, miał dziedziczne krzesło w Herrenhaus – wyższej izbie parlamentu wiedeńskiego. Od 1877 r. był członkiem kuratorium k. k. Österreichisches Museum für Kunst und Industrie (obecnie Österreichisches Museum für angewandte Kunst) oraz kuratorium Handelsmuseum w Wiedniu. Zapewne w 1898 r. wszedł w skład rady do spraw sztuki (Kunstrat) w Ministerium für Kultus und Unterricht. W 1910 r. objął stanowisko wiceprzewodniczącego Verein zum Schutze und zur Erhaltung der Kunstdenkmaler Wiens und Niederöstrereich; był członkiem wiedeńskich stowarzyszeń: Altertums-Verein, Verein der Museumsfreunde, Goethe-Verein. W r. 1910 został wiceprzewodniczącym Staatsdenkmalamt (urzędu ochrony zabytków), a ukoronowaniem jego kariery w instytucjach państwowych monarchii austro-węgierskiej było stanowisko wielkiego podkomorzego, którym cesarz mianował go 14 lutego 1914 r. Niewiele mógł jednak – jak sam przyznawał – zdziałać. Liczne jego projekty pozostały – w związku z wybuchem I wojny światowej – na papierze. W 1917 r. zrezygnował z tego stanowiska i stopniowo wycofywał się z życia publicznego. Przyszło mu jeszcze odegrać znaczną rolę w międzynarodowej Komisji zajmującej się rewindykacją dóbr kultury należących do państw powstałych po rozpadzie monarchii austro-węgierskiej, w tym również do Polski. W 1903 r. otrzymał Order Złotego Runa; 3 maja 1928 r. wielką wstęgę Orderu Polonia Restituta.

Dzięki staraniom Karola hr. Lanckorońskiego, prof. Leona hr. Pinińskiego, marszałka Stanisława hr. Badeniego oraz marszałka Mikołaja Zyblikiewicza udało się doprowadzić do odzyskania Wawelu z rąk austriackich – fakt stacjonowania austriackiego wojska na wzgórzu wawelskim i w dawnej siedzibie królów Polski Lanckoroński określił słowem „hańba dla kultury” („Kulturschande”) , które padło z jego ust na forum parlamentu Austro-Węgier. Wraz z Pinińskim angażował się czynnie w sprawy odnowienia tak zamku wawelskiego, jak i katedry na Wawelu, dla której Lanckoroński ufundował nagrobek królowej Jadwigi oraz płytę kommemoratywną kardynała Zbigniewa Oleśnickiego.

Obszerna korespondencja Karola Lanckorońskiego (ponad 2 tys. listów, zachowanych w zbiorach rękopisów Austriackiej Biblioteki Narodowej w Wiedniu) świadczy o tym, że utrzymywał kontakty z wieloma znanymi osobistościami. Jego zbiory artystyczne, szacowane na ponad 3 tysiące obiektów, obejmowały malarstwo (włoskie, niemieckie, austriackie, francuskie, holenderskie) – częściowo odziedziczone po przodkach (w tym dzieła z dawnej kolekcji króla Stanisława Augusta Poniatowskiego), w znacznej części przez niego zgromadzone (malarstwo włoskie XIV-XVI wieku oraz dzieła artystów jemu współczesnych), dzieła sztuki starożytnej (Grecji, Rzymu, ale także starożytnego Egiptu) w ilości około 1000 obiektów, wyroby sztuki i rzemiosła Chin, Indii i Japonii, porcelanę, gobeliny, numizmaty, miniatury. W latach 1892-1894 Lanckoroński wybudował na ich pomieszczenie okazały neobarokowy pałac przy Jacquingasse 18. Zaprojektowany według jego wskazówek przez wiedeńską spółkę architektoniczną Fellner&Helmer, stał się miejscem spotkań wiedeńskiej i międzynarodowej elity intelektualnej – był to jeden z ważniejszych salonów Wiednia.

Pałac Lanckorońskich w Wiedniu

Pierwszą żoną Lanckorońskiego była Maria ks. Salm-Reifferscheidt-Raitz (1859-1897), córka Hugona, ks. zu Salm-Reifferscheidt-Raitz (zm. 1890) i Elżbiety ks. von Liechtenstein (zm. 1894). Małżeństwo, zawarte w 1878 r., było bezdzietne; w 1882 r. zostało unieważnione przez Kościół. 17 sierpnia 1892 r. ożenił się ponownie: druga żona, Franziska Xaveria hr. von Attems-Heiligenkreuz (1861-1893), córka Antoniego hr. von Attems-Gilleis, podkomorzego i posła do Rady Państwa. W 1893 r. urodził się syn Antoni (zm. 8 lutego 1965), Franziska zmarła jednak wkrótce po jego urodzeniu, 8 sierpnia. Po raz trzeci Lanckoroński zawarł związek małżeński z Margarethe z ks. von Lichnowskich (1863-1954); ślub odbył się 14 lipca 1897 r. w majątku Lichnowskich Grätz (obecnie Hradec, koło Opawy). Margarethe, najmłodsza z trojga dzieci Karla Marii ks. Lichnowskiego (1819-1901) i Marii ks. von Croÿ (1837-1915), pochodziła z osiadłej na Śląsku pruskiej rodziny arystokratycznej; jej pradziad Karl ks. von Lichnowsky (1761-1814) był protektorem Ludwiga van Beethovena (kompozytor zadedykował mu m.in. sonaty: opus 13 -Patetyczną i opus 26). Dziadek, Eduard ks. von Lichnowsky (1787-1845), historyk, był autorem ośmiotomowej historii domu Habsburgów wydawanej w latach 1836-1844; stryj Felix ks. von Lichnowsky (1814-1848) przyjaźnił się z Franzem Lisztem i był jego mecenasem. Brat Margarethe – ks. Karl Max (1860-1928), był w latach 1912-1914 niemieckim ambasadorem w Wielkiej Brytanii (jego żoną była pisarka Mechtilde hr. von und zu Arco-Zinneberg 1878-1958).

Lanckoroński posiadał w Wiedniu wspomniany pałac przy Jacquingasse 18 (III dzielnica) oraz sąsiedni dom przy Jacquingasse 16; kamienicę przy Wasagasse 6 (IX dzielnica), sprzedaną przez Karolinę Lanckorońską w r. 1972, a także Faniteum – kompleks o powierzchni 4,303 ha, położony w Ober St. Veit, założony jako mauzoleum zmarłej żony Franziski, wybudowany w latach 1894-1896 przez Emmnuela La Roche’a (1863-1922), obejmujący: dom rekonwalescencyjny dla dziewcząt (z freskami we wnętrzach autorstwa Wilhelma Steinhausena 1846-1924), kaplicę w stylu toskańskiego renesansu oraz tereny wokół (w latach siedemdziesiątych XX w. Karolina Lanckorońska sprzedała całość karmelitankom, których klasztor znajduje się tam do dziś; w czasie II wojny światowej mieściła się tam siedziba niemieckiej Luftwaffe). Do Lanckorońskiego należały też dobra w Styrii: Frauenwald i Steinhaus, a także Pfaffenwald, Einöd i Mühlen. W Galicji był właścicielem Wodzisławia (w 1926 r. dobra obejmowały 1793 ha), majątku Rozdół wraz z pałacem (woj. stanisławowskie, powiat Żydaczów), Jagielnicy (woj. tarnopolskie, powiat Czortków), należącej niegdyś do Stanisława Lanckorońskiego, hetmana wielkiego koronnego oraz Komarna (woj. lwowskie, powiat Rudki). Klasycystyczny pałac Rzewuskich w Rozdole przebudował dla Lanckorońskiego w stylu neorenesansu Julian Zachariewicz; prace trwały od 1874 r. do 1880 r. Pałac w Komarnie (Chłopach) wzniesiony został najprawdopodobniej według planów George Niemanna (informacja uzyskana od prof. Huberta Szemethy w Wiedniu, grudzień 2013 r.).

Karol Lanckoroński i Karolina Lanckorońska jako pielęgniarka w Faniteum, w czasie Wielkiej Wojny, ośrodku dla żołnierzy rekonwalescentów, Wiedeń 1916

Majątki te po śmierci Karola przeszły na własność jego dzieci. Antoni (1892-1965) odziedziczył Wodzisław, Rozdół i Jagielnicę. Rozdół obejmował w 1938 r. 2525 ha, w tym: pola uprawne, łąki i pastwiska oraz lasy; ponadto browar, 2 młyny, olejarnię, cegielnię, kamieniołom i tartak. W r. 1937 w skład majątku Jagielnica, o łącznej powierzchni 6631 ha, wchodziły pola, łąki, pastwiska, lasy, a także stawy rybne. W okresie międzywojennym istniały tu także dwie gorzelnie, tartak, cegielnia, młyny, a nawet dwie bocznice kolejowe i warsztaty mechaniczne. Jagielnica słynęła również ze stojącej na wysokim poziomie hodowli koni, przeznaczonych głównie dla wojska, zaliczanej do największych w ówczesnej Małopolsce wschodniej. Na wysokim poziomie stała również hodowla bydła. Majątek, zniszczony znacznie po I wojnie światowej, został staraniem Karola Lanckorońskiego i sporym nakładem kosztów, odbudowany i unowocześniony.

Karolina (1898-2002) i Adelajda (1905-1980) stały się właścicielkami Komarna, który to majątek otrzymała w 1803 r. Ludwika Rzewuskich Lanckorońska jako rekompensatę za długi Michała Kazimierza ks. Ogińskiego wobec jej dziadka Franciszka Rzewuskiego. Komarno obejmowało powierzchnię 7300 ha (dane z r. 1937, w tym: ziemię uprawną, pastwiska, łąki, stawy rybne, lasy). Wszystkie majątki Lanckorońskich stały na bardzo wysokim poziomie.

Karolina i Adelajda otrzymały też kamienicę przy Wasagasse 6 w Wiedniu. Wiedeński pałac przy Jacquingasse 18 odziedziczył najprawdopodobniej syn Antoni; w testamencie Karola hr. Lanckorońskiego nie ma bowiem żadnej dyspozycji, która odnosiłaby się do pałacu bądź zgromadzonych w nim zbiorów. Pozostawiona w pałacu kolekcja została w 1939 r. przejęta przez władze nazistowskie, w 1943 r. ewakuowana do Thürntal i Alt Aussee. Sam pałac, znacznie uszkodzony przez bombę w marcu 1945 r., został rozgrabiony i częściowo spalony . Trwał jako ruina do 1960 r., kiedy został rozebrany (obecnie na jego miejscu znajduje się hotel „Daniel”, a fakt istnienia pałacu upamiętnia odsłonięta w listopadzie 2014 r. tablica). Zbiory artystyczne zwrócono właścicielom jesienią 1947 r. Słynna kolekcja Karola Lanckorońskiego została częściowo rozprzedana. Pozostała trafiła w 1994 r. i 2000 r. jako dar Karoliny Lanckorońskiej dla polskich instytucji kulturalnych. 87 obrazów włoskich, rysunki Jacka Malczewskiego oraz inne rodzinne dokumenty przekazane zostały do Zamku Królewskiego na Wawelu, Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie oraz Biblioteki Jagiellońskiej; dzieła sztuki i pamiątki po Rzewuskich (w tym 37 obrazów z kolekcji króla Stanisława Augusta Poniatowskiego oraz cenny zespół mebli) do zbiorów Zamku Królewskiego w Warszawie.

Karolina Lanckorońska

Rozdół 1905. (od lewej) Adelajda i Karolina hr. Lanckorońskie, pędzla Jacka Malczewskiego

Karolina z Brzezia hr. Lanckorońska, współwł. majątku Komarno (pow. rudecki, woj. lwowskie). Córka Karola i Margarethe (Małgorzata) ks. von Lichnowsky (1863–1957), ur. 11 sierpnia 1898 w Buchberg am Kamp (Dolna Austria), zm. 25 sierpnia 2002 w Rzymie, pochowana w Rzymie na cmentarzu Campo Verano.

Uczęszczała do Schottengymnasium w Wiedniu, tej samej szkoły, którą ukończył jej ojciec. Języka polskiego uczyły ją zatrudniane przez ojca polskie nauczycielki-Polki, w tym Eleonora Rzeszotko (żona Zdzisława Krudzielskiego).

W r. 1920 zdała maturę i rozpoczęła – jako wolna słuchaczka – studia w zakresie historii sztuki na uniwersytecie wiedeńskim, początkowo pod kierunkiem Maxa Dvořáka, po jego śmierci w r. 1921, u Juliusza von Schlossera. W r. 1926 obroniła rozprawę doktorską „Studien zum Michelangelos Jüngstem Gericht und seiner künstlerischen Entwicklung” (nie została wydana drukiem). W tym samym roku wyjechała do Rzymu, gdzie pracowała jako bibliotekarka w Stacji Naukowej Polskiej Akademii Umiejętności, porządkując księgozbiór oraz fototekę, ofiarowaną placówce przez jej ojca. Kontynuowała też pracę naukową. W r. 1934 została członkiem lwowskiego Towarzystwa Badań Historycznych, w październiku tego roku dopuszczono ją do habilitacji. Habilitowała się w roku następnym na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie na podstawie rozprawy (wydrukowanej) „Dekoracja kościoła del Gesù w Rzymie na tle rozwoju baroku w Rzymie”. Była pierwszą kobietą-docentem z zakresu historii sztuki na polskiej uczelni. Stanowisko, na które w pełni zasługiwała, otrzymała dzięki wstawiennictwu prof. Leona hr. Pinińskiego.

Wojna zastała ją w Rzymie. Niezwłocznie powróciła do Lwowa; na przełomie 1939 i 1940 r. prowadziła jeszcze wykłady na uniwersytecie ukraińskim; była już członkiem Związku Walki Zbrojnej (przysięgę złożyła w styczniu 1940). W maju 1940, w obawie przed aresztowaniem, uciekła ze Lwowa i przedostała się do Krakowa, gdzie nawiązała konspiracyjne kontakty, wykonując rozkazy Tadeusza hr. Bora-Komorowskiego. Angażowała się w pomoc chorym i rannym.

Pałac Lanckorońskich na maj. Komarno, w Chłopach

W Krakowie rozpoczęła działalność w Radzie Głównej Opiekuńczej (RGO), działającej za zgodą niemieckiego okupanta, niosącej pomoc aresztowanym. Od stycznia do maja 1942 pracowała w Stanisławowie jako zarządca komisaryczny RGO dla 17 powiatów Galicji Wschodniej. Jej działalność zaczęła jednak wzbudzać coraz większe podejrzenia okupanta. 12 maja 1942 została aresztowana w Kołomyi podczas zebrania RGO i przewieziona do więzienia w Stanisławowie. Podczas przesłuchania szef gestapo Hans Krüger przyznał się przed nią, w napadzie szału, do zamordowania profesorów lwowskich w nocy z 3 na 4 lipca 1941, wiedząc, że zdradza tę tajemnicę przed skazaną już na śmierć. W ten sposób stała się jedynym polskim świadkiem zbrodni – w tym charakterze zeznawała przeciw Krügerowi w r. 1967 w Münster, podczas procesu niemieckich oprawców cywilnej ludności Stanisławowa. Uniknęła śmierci dzięki wstawiennictwu u Himmlera członków włoskiej dynastii sabaudzkiej. Ze Stanisławowa przewieziono ją do Lwowa. W lwowskim więzieniu na ul. Łąckiego przebywała od 8 lipca do 27 listopada 1942; tam na ręce Waltera Kutschmanna, jednego z szefów gestapo w Drohobyczu, złożyła obszerny, 14-stronicowy raport dotyczący zamordowania profesorów lwowskich, obciążający Krügera; jeden egzemplarz trafił do rąk rektora Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, profesora Stanisława Kulczyńskiego (1895-1975). Ze Lwowa przewieziono ją do więzienia w Berlinie przy Alexanderplatz, skąd 8 stycznia 1943 trafiła do obozu w Ravensbrück. 5 kwietnia 1945, miesiąc przed zakończeniem wojny, została zwolniona z obozu dzięki interwencji Carla J. Burckhardta (1891-1974), ówczesnego przewodniczącego Czerwonego Krzyża. Ponad dwuletni pobyt w obozie opisała w książce „Wspomnienia wojenne” (przetłumaczonej na jęz. niemiecki i angielski; wkrótce po uwolnieniu opublikowała w „Revue universitaire suisse”, XIX, 1945/1946, nr 2) krótki tekst „Souvenirs de Ravensbrück/ Erlebnisse aus Ravensbrück”).

Pogrzeb Ireny hr. Komorowskiej, wdowy po gen. Tadeuszu Borze-Komorowskim, Londyn 1968. W pierwszym rzędzie: gen. Władysław Anders (po lewej, stojąc), Stanisław hr. Piniński (po prawej), między nimi przed trumną syn zmarłej, Adam, a za nim w drugim rzędzie jego matka chrzestna prof. Karolina hr. Lanckorońska.

Tuż po wojnie, w r. 1945 dostała propozycję objęcia katedry historii sztuki na uniwersytecie we Fryburgu (Szwajcaria); odmówiła, gdyż chciała uczyć Polaków. Jako oficer prasowy 2 Korpusu armii gen. Władysława Andersa zajęła się organizacją studiów dla żołnierzy polskich. W stolicy Włoch osiadła na stałe; zamieszkała przy via Virginio Orsini 19.

W listopadzie 1945 podpisała – wraz z ks. prałatem Walerianem Meysztowiczem – akt założycielski Polskiego Instytutu Historycznego w Rzymie. Instytut zajmował się przede wszystkim wydawaniem źródeł dotyczących historii Polski, znajdujących się w archiwach zagranicznych. W 1954 ukazał się I tom rocznika „Antemurale” (edycję zakończono na tomie XXVI); w r. 1960 zaczęły się ukazywać „Elementa ad Fontium Editiones”, ukazało się łącznie 76 tomów (ostatni w r. 1992) ; sama Lanckorońska opracowała 30. Od r. 1991 w miejsce „Elementów” ukazywały się – przy współpracy o. Damiana Wojtyski CP – „Acta Nuntiaturae Polonae” (seria jest kontynuowana przez Polską Akademię Umiejętności). W r. 1961 Lanckorońska opublikowała książkę „Studies on the Roman-Slavonic Rite in Poland”.

Rodzinny majątek przeznaczyła – jak napisał Mieczysław Paszkiewicz – „na cele publiczne”. W r. 1967 rodzeństwo Lanckorońskich, niewątpliwie z inicjatywy Karoliny, powołało Fundację Lanckorońskich, z siedzibą w Szwajcarii (w r. 1977 zarejestrowana została w Wielkiej Brytanii). Fundacja wspiera polskich badaczy-humanistów, pragnących kontynuować studia za granicą, co w czasach powojennych było niezwykle trudne i kosztowne. Wspierała rodaków także w inny sposób – przesyłając do leżącego za żelazną kurtyną kraju m.in. lekarstwa, pieniądze a także książki, w tym dla polskich placówek naukowych. Pozostała prezesem Fundacji Lanckorońskich do 1988 roku; jej następcami byli Jan hr. Badeni (do 1995 r.), Zygmunt hr. Tyszkiewicz (do 2013 r.) oraz Piotr hr. Piniński (od 2013 r.), a Fundacja obecnie ma swoją siedzibę w Liechtensteinie.

Rok 1994, Papież Jan Paweł II, prof. Karolina hr. Lanckorońska, Jan hr. Badeni (ówczesny prezes Fundacji Lanckorońskich)

Po r. 1989 otrzymała polski paszport – czując się Polką nie chciała – po II wojnie światowej, kiedy Polska utraciła niezależność – przyjąć obywatelstwa żadnego kraju. W roku 1990 została członkiem Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie. W uznaniu jej zasług dla nauki polskiej Uniwersytet Jagielloński wyróżnił ją w r. 1983 tytułem doktora honoris causa; tytuł ten przyznał jej Polski Uniwersytet na Obczyźnie w Londynie (1988), a w 1990 r. Uniwersytet Wrocławski. W 1995 rada miasta Krakowa uhonorowała ją srebrnym medalem „Cracoviae Merenti”. 27 maja 1991 otrzymała Krzyż Wielki Orderu Polonia Restituta.

Rodzinne archiwum – korespondencję, dzienniki i rękopisy ojca – przekazała w r. 1972 Austriackiej Bibliotece Narodowej. Niektóre z najcenniejszych obrazów z dawnej kolekcji ojca postanowiła sprzedać, by ratować polskie instytucje kulturalne za granicą, m.in. zagrożoną likwidacją Bibliotekę Polską w Paryżu. W r. 1994 podjęła decyzję o przekazaniu polskim zbiorom muzealnym, tak dotkliwie zubożonym w czasie II wojny światowej, dzieł sztuki, które pozostały z rodzinnej kolekcji. Zamek Królewski na Wawelu otrzymał kolekcję 87 obrazów włoskich od XIV do XVII wieku, 220 rysunków oraz kilkanaście listów Jacka Malczewskiego, numizmaty, ryciny oraz rodzinne dokumenty, Zamek Królewski w Warszawie – 37 obrazów z dawnej kolekcji Rzewuskich, w tym należące do zbiorów ostatniego króla Polski, Stanisława Augusta Poniatowskiego, a wśród nich dwa portrety pędzla Rembrandta, dokumenty rodzinne, pocztówki z reprodukcjami dzieł z kolekcji Lanckorońskich, zbiór cennych mebli francuskich. Liczne dokumenty związane z rodziną przekazane zostały do Archiwum Nauki PAN i PAU w Krakowie, rysunki i ryciny – do Biblioteki Jagiellońskiej. Po II wojnie światowej przepadły wszystkie dobra Lanckorońskich, które znalazły się poza granicami Polski. Komarno, które otrzymała w testamencie, zostało rozparcelowane, pałac w Chłopach stanowi dziś ruinę. Obrazy z Rozdołu znajdują się częściowo w Lwowskiej Galerii Sztuki oraz w Muzeum Drohobyczyna w Drohobyczu, znaczna część została rozgrabiona.

Karolina Lanckorońska nigdy nie wyszła za mąż i zmarła bezdzietnie.

Adelajda Lanckorońska, ok. 1950

Adelajda z Brzezia hr. Lanckorońska, współwł. majątku Komarno (pow. rudecki, woj. lwowskie). Córka Karola i Margarethe (Małgorzata) ks. von Lichnowsky (1863–1957). ur 5 lutego 1903 w Wiedniu, zm. 15 września 1980 w Gossau koło Zurychu, została pochowana w Zurychu.

Adelajda uczyła się w domu. W młodości interesowała się muzyką, zwłaszcza śpiewem – brała lekcje śpiewu m.in. w Wiedniu i Paryżu, ale niewystarczające warunki głosowe nie pozwoliły jej zostać śpiewaczką. Wiele podróżowała po Europie. Do r. 1935 mieszkała z matką w Wiedniu. Wybuch wojny zastał ją w Rozdole, skąd we wrześniu 1939 wyjechała wraz z bratem przez Rumunię do Szwajcarii. Zamieszkała w Zurychu. W 1955 otrzymała obywatelstwo kantonu Zurych. W okresie powojennym utrzymywała się ze środków pochodzących z odzyskanego przez jej rodzinę majątku w Austrii. Pracowała jako nauczycielka języków obcych, wspierała finansowo młodych muzyków polskiego pochodzenia. Działała w Towarzystwie Dobroczynności Dam Polskich w Zurychu. W 1967 współtworzyła ze swoją siostrą Karoliną Fundację im. Lanckorońskich zostając członkiem rady fundacji.

Adelajda Lanckorońska nigdy nie wyszła za mąż i zmarła bezdzietnie.

Antoni Lanckoroński w Rzymie, 1955

Antoni z Brzezia hr. Lanckoroński, wł. majątków Jagielnica (pow. czortkowski, woj. tarnopolskie), Rozdół (pow. żydaczowski, woj. stanisławowskie), Wodzisław (pow. jędrzejowski, woj. krakowskie). Syn Karola i Franziski hr. von Attems Heiligenkreuz (1861–1893), ur. 8 sierpnia 1893 w Wiedniu, zm. 8 lutego 1965 roku w Wiedniu (pochowany w rodzinnym grobowcu na cmentarzu Hietzing w Wiedniu).

W r. 1912 zdał maturę w Schottengymnasium w Wiedniu. W październiku tego samego roku został wcielony do 2. pułku ułanów we Lwowie, gdzie zdał egzamin oficerski. W październiku 1913 r. rozpoczął studia prawnicze w Uniwersytecie Jagiellońskim, których nie ukończył, gdyż w sierpniu 1914 r. został zmobilizowany i skierowany do 2. pułku ułanów w Tarnowie; od września 1914 służył w 4. pułku ułanów. Od kwietnia 1915 r. pełnił służbę w komendzie Twierdzy Kraków, w następnym roku przeniesiony został do korpusu gen. Leopolda bar. von Hauera na front wołyński. Awansowany do stopnia porucznika w maju 1917, w sierpniu tego roku został zwolniony z czynnej służby rozporządzeniem ministra wojny. Do Wojska Polskiego wstąpił 1 sierpnia 1920 – był oficerem ordynansowym w sztabie Grupy Operacyjnej 6 Armii gen. Władysława Jędrzejewskiego. W październiku 1920 został zwolniony ze służby, a w 1934 roku przeniesiony do rezerwy.

W okresie międzywojennym zajmował się zarządzaniem majątkami w Wodzisławiu, Jagielnicy i Rozdole, które – w związku z decyzją o podziale majątku – w r. 1923 wykupił od ojca . Odbudował je i doprowadził do rozkwitu olbrzymim nakładem sił i środków. W Jagielnicy prowadził hodowlę bydła rogatego rasy simentalskiej, owiec rasy merynos, świń rasy wielkiej białej angielskiej oraz największą w województwach południowo-wschodnich II Rzeczypospolitej hodowlę koni remontowych (czystej krwi i półkrwi) na potrzeby wojska, a za osiągnięcia w tej dziedzinie otrzymywał kilkakrotnie wyróżnienia i dyplomy od Ministerstwa Spraw Wojskowych. W majątku Wodzisław hodował konie rasowe – araby i półaraby, a także bydło rasy holenderskiej. Był członkiem Podolskiego Klubu Jeździeckiego w Tarnopolu, Klubu Jeździeckiego Małopolski Środkowej w Jarosławiu, Towarzystwa Hodowli Konia Arabskiego w Warszawie oraz Związku Hodowców Konia Półkrwi we Lwowie.

W 1919 roku Zjednoczenie Ziemian we Lwowie wybrało Antoniego na członka Wydziału Zjednoczenia Ziemian, w celu prowadzenia prac nad uregulowaniem stosunków służbowych robotników rolnych. Za sprawą Związku Ziemian w Jędrzejowie, w 1937 roku Antoni Lanckoroński został współfundatorem wyposażenie tamtejszego szpitala powstałego ze składek Funduszu Obrony Narodowej.

Wspierał finansowo parafię w Ułaszkowcach i budowę kościołów w Muchawce i Rosochaczu, ochronki w Jagielnicy i Rosochaczu, a także Związek Strzelecki „Strzelec” i Przysposobienie Wojskowe (w 1937 r. otrzymał honorową odznakę Korpusu Ochrony Pogranicza). Zasłynął również jako działacz społeczny i organizator – był członkiem Tarnopolskiego Wojewódzkiego Komitetu Porozumiewawczego Polskich Organizacji Społecznych, wiceprezesem Polsko-Austriackiej Izby Handlowej w Wiedniu. Za działalność gospodarczą, społeczną i na rzecz obronności kraju został w 1938 przedstawiony do odznaczenia Orderem Odrodzenia Polski.

W styczniu 1925 roku Karolina i Adelajda przekazały Antoniemu pełnomocnictwo do reprezentowania ich interesów w sprawach majątkowych, co czyniło go faktycznym zarządcą dóbr Lanckorońskich w II Rzeczypospolitej. Rozporządzał również majątkiem rodzinnym w Austrii, do którego należał m.in. pałac w Wiedniu z bogatą kolekcją dzieł sztuki. W 1938 rozpoczął starania o wywiezienie jej do Polski, które przekreślił wybuch II wojny światowej. We wrześniu 1939 opuścił Rozdół, udając się przez Rumunię do Szwajcarii. W latach 1939–1945 pracował na rzecz Międzynarodowego Czerwonego Krzyża w Genewie. Osiadł na stałe w Szwajcarii.

Współfinansował działalność Polskiego Instytutu Historycznego w Rzymie. W r. 1960 utworzył Fundusz im. Karola Lanckorońskiego, wspierający polskie instytucje naukowe i kulturalne na obczyźnie oraz polskich uczonych na emigracji. Po śmierci Antoniego jego siostry Karolina i Adelajda przekształciły Fundusz w działającą do dziś Fundację Lanckorońskich.

Antoni Lanckoroński nie ożenił się. Wraz z jego śmiercią wygasła męska linia rodu Lanckorońskich.

Powyższe biogramy dzięki uprzejmości Wydawnictwa DiG (publikacja Ziemianie Polscy XX w.), powstały na podstawie tekstów autorstwa Joanny Winiewicz-Wolskiej (Karol i Karolina) i Marzeny Włodek (Antoni i Adelajda).

Oprócz wspaniałych kolekcji dzieł sztuki które dzisiaj znajdują się na Zamku Królewskim na Wawelu w Krakowie, na Zamku w Pieskowej Skale, w Galerii Lanckorońskich Zamku Królewskiego w Warszawie, oraz miniatur podarowanych Ossolineum, eksponowanych obecnie w Muzeum Pana Tadeusza przy Rynku we Wrocławiu, kolekcji odlewów gipsowych najsłynniejszych dzieł rzeźby antycznej i renesansowej, ufundowanej przez Karola Lanckorońskiego i stanowiącej własność Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego, znaczna część spuścizny po Lanckorońskich jest dzisiaj także pod opieką Polskiej Akademii Umiejętności (PAU).

Nazwisko Lanckorońskich było związane z Akademią Umiejętności od 1873 roku, początku jej działalności. Karol Lanckoroński był darczyńcą Akademii, a od 1891 roku również członkiem korespondentem. W 1929 r. ofiarował Stacji Rzymskiej PAU swój zbiór ok. 60 000 fotografii naukowych, tzw. Fototekę Lanckorońskich.

W latach trzydziestych XX wieku nad opracowaniem tegoż zbioru pracowała bezinteresownie Karolina Lanckorońska. W 1945 roku została ona współpracownikiem Komisji Historii Sztuki PAU. Po reaktywowaniu w 1989 roku Polskiej Akademii Umiejętności Karolinę Lanckorońską wybrano w 1990 na członka czynnego.

Fototeka Lanckorońskich wróciła do Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie w 1999 roku i jest tam przechowywana do dziś. Ze zbioru można korzystać w siedzibie Fototeki oraz w dostępnym w internecie Katalogu Zbiorów Artystycznych i Naukowych PAU .

Ukoronowaniem długoletnich kontaktów było podpisanie w 1995 r. umowy między Fundacją Lanckorońskich a Polską Akademią Umiejętności, na podstawie której PAU przejęła edycję kolejnych tomów serii Acta Nuntiaturae Polonae, wydawanych dotąd przez Polski Instytut Historyczny w Rzymie, założony przez Karolinę Lanckorońską, a Fundacja zobowiązała się do dalszego finansowania przedsięwzięcia.

Pod naukowo-organizacyjną opieką PAU znalazła się również akcja stypendialna Fundacji. Pierwsza umowa w tej sprawie weszła w życie w 1995 r. i zaczynała się od słów: Fundacja Lanckorońskich, przyznająca od lat stypendia polskim uczonym na badania za granicą w zakresie humanistyki, w warunkach, gdy Polska odzyskała niepodległość, przekazuje z dniem podpisania niniejszej Umowy gestię tych stypendiów Polskiej Akademii Umiejętności. Po śmierci Karoliny Lanckorońskiej PAU przejęła zadanie w całości.

Spuścizna archiwalna Karoliny Lanckorońskiej oraz księgozbiór „Biblioteka Rozdolska” (w którego skład wchodzą głównie książki zakupione po II wojnie światowej) ofiarowane PAU w 1997 roku znajdują się w Archiwum Nauki PAN i PAU w Krakowie. Kolejne partie materiałów zostały przekazane w 2003 oraz 2014 roku (w tym korespondencja prawno-majątkowa Antoniego Lanckorońskiego). Z Biblioteki Rozdolskiej można korzystać w Pracowni Naukowej Archiwum Nauki. Spuścizna zawiera materiały biograficzne, rodzinne, m.in. korespondencję Karola Lanckorońskiego, materiały działalności naukowej, społecznej, obszerny zbiór fotografii i akta majątkowe. Ponadto, znajduje się w niej dokumentacja działalności Polskiego Instytutu Historycznego, Fundacji Lanckorońskich i Fundacji z Brzezia Lanckorońskich oraz korespondencja ze stypendystami. Spuścizna jest w opracowaniu, ale przeprowadzone już prace nad inwentarzem pozwalają na udostępnianie materiałów po wcześniejszym uzyskaniu zgody Sekretarza Generalnego PAU lub Dyrektora Archiwum Nauki PAN i PAU. Warto nadmienić, że znajdujące się w niej fotografie będą sukcesywnie udostępniane w Katalogu Zbiorów Artystycznych i Naukowych PAU.

Część rycin i grafik przekazanych PAU w 1997 roku przechowywana jest w zbiorach Biblioteki Naukowej PAU i PAN w Krakowie.

W Austriackiej Bibliotece Narodowej w Wiedniu (Österreichische Nationalbibliothek, http://www.onb.ac.at/), w Zbiorze Rękopisów i Starych Druków (Sammlung von Handschriften und alten Drucken) przechowywana jest spuścizna Karola Lanckorońskiego, powstała w wyniku daru uzyskanego w 1972 roku oraz następnie zakupów w latach 1990- 2008. Liczy ona niemal 3800 jednostek, przede wszystkim listów do i od Lanckorońskiego, dzienników podróży i prowadzonych w latach 1912-1913 codziennych zapisek, tzw. Lebenserinnerungen. Spuścizna Karola Lanckorońskiego w Austriackiej Bibliotece Narodowej jest przedmiotem opracowania w ramach realizowanego w latach 2012-2015 w Stacji Naukowej Polskiej Akademii Nauk w Wiedniu projektu. W ramach projektu opublikowane zostaną drukiem dzienniki podróży Lanckorońskiego po Włoszech i Azji Mniejszej, a także wybrane zespoły korespondencji (m.in. listy od Maxa Dvořáka). Większość korespondencji w postaci regestów została umieszczona w komputerowej bazie danych na stronie internetowej Stacji, co powinno ułatwiać korzystanie ze spuścizny Karola Lanckorońskiego w Austriackiej Bibliotece Narodowej. Informacje o projekcie oraz baza danych znajdują się pod adresem: http://www.viennapan.org/index.php/lanckoronski. Austriacka Biblioteka Narodowa posiada także w swoim Archiwum Fotograficznym (Bildarchiv) fotografie rodzinne i portretowe samego Karola Lanckorońskiego oraz zdjęcia m.in. z wyprawy w 1883 roku.